Wanneer zijn geboortestreek in 1944 onder de controle van de nazi’s komt, wordt hij lid van het Joegoslavische Bevrijdingsleger.

Na zijn arrestatie door de Gestapo, wordt hij gedeporteerd naar het concentratiekamp Natzweiler-Struthof in de Elzas en vervolgens naar Dachau en Bergen-Belsen in Duitsland.

Een van Pahors belangrijkste werken is Necropolis: zijn herinneringen aan zijn deportatie. Het is zijn eerste boek dat werd vertaald naar het Frans en de titel Pèlerin parmi les ombres meekreeg. In 2011 verscheen een Nederlandse vertaling met behoud van de titel Necropolis. In Strijd met de lente, Verduistering en Labyrint, een “trilogie over Triëst” schetst hij de geschiedenis van deze stad en haar inwoners.

1‘Ik was 7, toen ik op 13 juli 1920 getuige was van de brandstichting in de Narodni dom, het huis van de Sloveense cultuur in Triëst. Van dat ogenblik af mochten wij, Slovenen, onze moedertaal niet meer spreken. Op school kregen we straf als we ook maar één woord Sloveens durfden te gebruiken. De misdaden van de fascisten en het leger gedurende de oorlog dwongen 120 000 Slovenen tot ballingschap. Concentratiekampen, platgebrande dorpen, ... Het is maar al te gemakkelijk om hen te bestempelen als “wreedaardige Slaven”, in plaats van de ware achtergrond te achterhalen. De grote tragedie van de foibe mag geen zoveelste instrument van de anti-Sloveense propaganda zijn.’

Boris Pahor, u vraagt ook vandaag nog steeds aandacht voor de complexe historische gebeurtenissen in die gebieden, die het toneel waren van het geweld en de bezetting door twee dictaturen: eerst die van het nazisme en fascisme, later van de communistische legers van Tito. U was zelf een eerste slachtoffer van het geweld van het nazisme en fascisme als actief lid van de Antifascistische Raad voor de Nationale Bevrijding van Slovenië. U stelde de misdaden van het Joegoslavische leger in de naoorlogse periode aan de kaak en u bent een symbool van de dissidentie, van de oppositie tegen de Socialistische Federale Republiek Joegoslavië. Men kan dus bezwaarlijk beweren dat u blind bent voor de tragedies van de twintigste eeuw. U was een protagonist als schrijver, maar evengoed als vrijheidsstrijder. Vandaag zegt u klaar en duidelijk dat de Italiaanse fascistische heerschappij over uw Sloveense volk de diepste wonden heeft geslagen.

‘Fascisme. Het fascisme heeft mijn leven en mijn jeugd verwoest. Ik moest iemand anders worden, Italiaans spreken, hoewel ik de taal nog niet beheerste. Tijdens hun bezetting hebben ze ons onze taal, onze school en onze hele samenleving ontnomen. Later stuurden mijn ouders me naar het seminarie. Niet dat ze wilden dat ik priester werd, maar het was wel de enige mogelijkheid om te studeren en niet volledig te vervreemden van onze cultuur. Het was moeilijk om in het geheim in het Sloveens te studeren, want er waren geen boeken. We leidden een dubbelleven: Italiaan als student en Sloveen uit overtuiging. Daar heb ik begrepen dat niets of niemand de kracht bezit om mij te dwingen mijn identiteit te verloochenen. Met een aantal kameraden bestudeerden we in het geheim de Sloveense cultuur. De boeken hadden we binnengesmokkeld.’

In mijn concentratiekamp (Natzweiler–Struthof) beschouwde men de Slovenen en Kroaten als Italianen. Belachelijk, want wij waren een veroverd volk dat nooit verlost is geweest ... Onder het Oostenrijkse bewind hadden we culturele vrijheid, maar in Italië was daar geen sprake van. In 1866 schonk Venetië de Slovenen nog autonomie, maar voor ons, als Italiaanse burgers, gold een totale en vaak gewelddadige assimilatiepolitiek.’

Het fascisme heeft mijn leven en mijn jeugd verwoest.

“Wellicht bent u er van op de hoogte dat uw lezing van de tragedie van de foibe, waarbij de communisten van Tito talrijke Italianen zouden hebben gedood die helemaal geen fascisten waren, door sommigen als te simpel, zelfs als negationisch wordt beschouwd ?’

‘Er moet worden gesproken over de foibe, maar wat eraan voorafging mag niet worden verzwegen. Dat zou niet eerlijk zijn, want het begon allemaal al vóór de foibe. Je kunt onmogelijk het irredentisme van 1870 vergeten, de vermoorde gijzelaars die hun eigen graf moesten graven, allemaal mannen die niet tijdens het gevecht werden gevangengenomen. Het Italiaanse leger schoot overigens al in 1942 op zijn eigen burgers. De historische waarheid werd niet verteld en wie de stelling van de ‘etnische’ zuivering in de foibe verdedigt, heeft het niet bij het rechte eind ... Die mannen en vrouwen werden niet uit de weg geruimd omdat ze Italianen waren. De conclusies van de historisch-culturele Italiaans-Sloveense onderzoekscommissie, die zich gedurende meer dan zes jaar wijdde aan de reconstructie van de historische waarheid in die landen, geven een evenwichtiger beeld van de gebeurtenissen, en niet enkel de Italiaanse visie.’

In de conclusies van dit rapport, dat zou moeten worden verspreid in de scholen, staat onder andere dat de bezetting door de troepen van Tito gepaard ging met een golf van geweld die leidde tot de arrestatie van talrijke burgers. Er vonden honderden standrechtelijke executies plaats en talrijke slachtoffers werden in kampen gedumpt om te worden gedeporteerd naar de Joegoslavische concentratiekampen. Het rapport wijst er echter ook op dat “die evenementen plaatsvonden in een klimaat van confrontaties en een fascistische oorlog” en dat ze het resultaat zijn van een vooraf bepaald politiek project waarbinnen verscheidene factoren samenkwamen: het vaste voornemen om individuen met banden met het fascisme, met de bezetter en de naziheerschappij uit te weg te ruimen, en daarnaast de preventieve zuivering van reële, potentiële of vermoedelijke tegenstanders van de kolonies van het regime van Tito. Ik herinner eraan dat ik in dat verband altijd een kritische houding heb aangenomen en mij heb verzet door het geweld en de onrechtvaardigheid aan de kaak te stellen.

Wat kunt u ons vertellen over uw deportatie naar de Nazilager? (Er volgt een lange stilte. Hij is al dertig minuten aan het woord en zijn stem klinkt nu vermoeid).

U kreeg twee belangrijke onderscheidingen uit de handen van de president van de Italiaanse Republiek ?

‘Ik kreeg twee eretekens, een Italiaans en een Sloveens. Tijdens de ceremonie van 13 juli laatstleden werd de Narodni dom, die destijds door de fascisten werd vernield, in aanwezigheid van de Italiaanse president Sergio Mattarella en de Sloveense president Boruth Pahor, officieel teruggegeven aan de Sloveense gemeenschap van Triëst.

De Italiaanse president overhandigde mij toen het Grootkruis van de Orde van Verdienste van de Italiaanse Republiek en de Sloveense president eerde mij met de Red za izredne zasluge, de Orde voor Bijzondere Diensten van de Republiek Slovenië.’

Wat hebt u bij die gelegenheid gezegd?

‘Ik heb gezegd dat die eer toekomt aan al wie mijn pad heeft gekruist, de doden in de concentratiekampen, maar evengoed de slachtoffers van het nationaalsocialisme en fascisme, en de communistische dictatuur.’

Die eer komt toe aan al wie mijn pad heeft gekruist.

(We zijn aan het einde van ons gesprek gekomen. Wanneer ik afscheid neem, zeg ik hem dat hij met zijn boeken en door zijn aanwezigheid in Triëst van de stad een bruisende en veeltalige metropool heeft gemaakt. Hij vult aan):

‘Met haar Sloveense karst en natuurlijk de overheersing van het Italiaans. Plus het dialect. Dat spreken wij, Slovenen, ook graag. Het is een soort lingua franca van alle bewoners van Triëst.’