Navigation – Plan du site

AccueilNuméros132PortfolioFort VII, het martyrologium van P...

Portfolio

Fort VII, het martyrologium van Poznań

Le Fort VII ou le martyrologe de Poznań
Johan Puttemans
p. 36-45
Traduction(s) :
Le Fort VII ou le martyrologe de Poznań [fr]

Résumés

Poznań est une cité historique importante, située à l’ouest de la Pologne actuelle. Dès la prise de la ville par les nazis, son fort fut revendiqué par le Reichsstatthalter de la région de Posen, Arthur Greiser qui ordonna son aménagement en camp de concentration.

Haut de page

Texte intégral

1Poznań is een belangrijke historische stad, gelegen in het westen van het huidige Polen, aan de rivier de Warta. Vandaag wonen er om en bij het half miljoen mensen. In de geschiedenis van Polen speelde de stad een belangrijke rol - als één van de oudste Poolse steden werden de eerste Poolse koningen er ten grave gedragen. Vanaf de 13de eeuw, toen Poznań volgens Duits model stadsrechten kreeg, verhuisden Duitsers naar de stad die zij voortaan Posen noemden. Ook Joden vestigden zich er. In het Jiddisch werd de stad Pozna (פאָדנאַ) genoemd. In de eerste helft van de 18de eeuw kende Poznań een enorme toeloop van Duitsers, die zich er, met een eigen typische folklore, vestigden. Bij de Tweede Poolse Deling, in 1793, werd Poznań/Posen opgeslorpt in het machtig geworden koninkrijk Pruisen. Na de kortstondige napoleontische periode, waarbij Poznań bij het hertogdom Warschau (een Franse vazalstaat) werd gevoegd, bepaalde het Congres van Wenen in 1815 dat Posen terug onder Pruisisch bewind zou komen. Voortaan bestond de bevolking van Posen uit vele, voornamelijk lutherse Duitsers, en een kwart van de bevolking was joods. Het eerste decennium van de 20ste eeuw werd gekenmerkt door een niet onbelangrijke terugval van het aantal Duits(talig)e inwoners van Posen; op één eeuw tijd was dat aantal gehalveerd. Twee oorzaken liggen hier aan de basis. Ten eerste had de Duitse bevolking zich met de Poolse bevolking gemengd en was er assimilatie opgetreden. Ten tweede werd vastgesteld dat veel Duitstalige inwoners van Posen - waaronder heel wat Joden - bij het ontstaan van het Duitse keizerrijk in 1871, naar Duitse steden, onder andere Berlijn, waren getrokken. Gezien deze terugval van Duitstaligen in Posen zal de (plaatselijke) overheid voornamelijk Duitse landbouwers aanmoedigen zich in Posen te vestigen, om aldus die Duitse terugval te compenseren. Na de Eerste Wereldoorlog, die door het Duitse keizerrijk werd verloren, plaatste het Verdrag van Versailles in 1919 (de Tweede Republiek) Polen terug op de Europese kaart. Poznań werd (wederom) een Poolse stad. Deze staatswijziging had tot direct gevolg dat ééntalige ‘Duitsers’ (terug) naar het Duitse Rijk (de Weimarrepubliek) migreerden, maar ook dat de thans geassimileerde tweetalige rooms-katholieken zich nu als Pool gingen identificeren en besloten te blijven. Begin jaren 1930 verklaarde louter 5% in Poznań nog ‘Duitser’ te zijn.

2Op één september 1939 viel Hitler Polen binnen en ontketende hiermee de Tweede Wereldoorlog. Vrij snel diende het Poolse leger de gevechten te staken; na één maand strijd bezette nazi-Duitsland Polen, dat volgens Hitler en de Sovjetleider Stalin onderling verdeeld moest worden. Het westelijke deel van de verslagen Poolse republiek, waartoe Poznań behoorde, werd door nazi-Duitsland geannexeerd, en onderverdeeld in nieuw gecreëerde gouwen. Posen viel onder de gouw Wartheland. De verdrukking van de Polen was terstond voelbaar, terwijl Duitse staatsburgers van vóór 1919 erkend werden als Volksdeutschers (dit waren Duitstaligen die buiten de grenzen van het Oude Duitse Rijk woonden).

3Na de inbezitneming van de stad Poznań, die vanaf 1 november 1939 officieel terug Posen werd genoemd, sloegen de thans Duitse nazi-autoriteiten een militaire stadsvesting aan: Fort VII zou een belangrijke, sinistere rol krijgen in de naziterreur in regio Posen.

4De militair-stedelijke omgeving van Posen wijzigde zienderogen in de tweede helft van de 19de eeuw; onder Pruisisch bewind werd een fortengordel rond Posen opgetrokken om de stad te verdedigen tegen mogelijke aanvallen. Het ten westen van de stad gelegen ‘Fort VII’, ook wel Fort Colomb genaamd, deed tijdens het interbellum dienst als opslagruimte. Eens de nazi’s de stad hadden ingenomen, werd het fort onmiddellijk opgeëist door de Reichsstatthalter regio Posen: de gedreven nazi Arthur Greiser. Hij beval dat Fort VII ingericht zou worden als concentratiekamp. Vanaf oktober 1939 diende het Konzentrationslager Posen (een opschrift dat men vandaag nog steeds op de ruïnes van de site aantreft) voor het vastzetten van voornamelijk uit Groot-Polen afkomstige Polen en regionale Poolse intelligentsia. Polen die een sociaal of politiek voorname rol opnamen in de Poolse maatschappij werden uit het openbare leven verwijderd en in het kamp opgesloten. Het Fort had een capaciteit van 2.000 à 2.500 personen die er gelijktijdig opgesloten konden worden, die onder toezicht van ongeveer 400 SS-bewakers stonden.

5Heel snel werd Fort VII berucht en gevreesd als moordende onderneming. Nog in de maand van de oprichting van het kamp, zou SS-chemicus dr. August Becker er de eerste experimenten met koolstofmonoxide als moordmiddel uitvoeren. Ongeveer 400 patiënten, afkomstig uit psychiatrische instellingen uit de regio, werden er vergast in Bunker 17. De operatie gebeurde onder toezicht van SS-Sturmbannführer Herbert Lange, die de leiding had over de Gestapo in Posen (op zich afhankelijk van Einsatzgruppe VI). In oktober 1939 begaf het Sonderkommando Lange zich naar de psychiatrische instelling van de ten noorden van Posen gelegen stad Owińska. Met één à drie legertrucks, elk met een laadcapaciteit van 25 personen, werden de patiënten naar Fort VII afgevoerd om er bij aankomst vermoord te worden. Tijdens de tweede helft van oktober 1939 was de helft van de patiënten reeds vermoord; eerst werden alle mannen gedeporteerd, vervolgens de vrouwelijke patiënten en uiteindelijk – op 11 november 1939 – de 78 kinderen van de instelling. De naar Fort VII overgebrachte psychiatrische patiënten werden terstond naar de gaskamer gedreven, waarop de ruimte met een ijzeren deur afgesloten werd. Klei werd bijkomend aangewend om de spleten te dichten, zodat de gaskamer hermetisch afgesloten was. Het gas, opgeslagen in CO-gasflessen van industriële makelij die aan de ingang, via een opening, op de deur aangesloten werden, doodde de patiënten vrij snel. Na de vergassing laadden reguliere kampgedetineerden de lijken op vrachtwagens. De vermoorde personen werden in een bos in de omgeving in een massagraf gedumpt. Meerdere duizenden patiënten werden met het dodelijke gas vermoord, eerst in die primitieve gaskamer van Fort VII en later in gasvrachtwagens.

6Een maand na de opening van het concentratiekamp Posen wijzigde het oorspronkelijke opzet: het kamp veranderde in een Gestapogevangenis en werd gelijktijdig een doorgangskamp. De meerderheid van de gevangenen werd er enkele maanden opgesloten, voor ze op de site zélf terechtgesteld werden of doorgevoerd werden naar andere kampen, waaronder Dachau en Auschwitz. Wederom waren het voornamelijk Poolse verzetslieden die er opgesloten werden. In mei 1941 beval Heinrich Himmler, het hoofd van de SS, dat Fort VII omgevormd moest worden tot een politiegevangenis onder verantwoordelijkheid van de Sipo.

7De opheffing van het kamp vond vanaf maart 1943 plaats. De nodige ruimte diende benut te worden voor de (oorlogs)industrie. De kampgedetineerden werden overgebracht naar het kamp Żabikowo (pas in april 1944 werden de laatste kampgevangenen overgebracht). In Fort VII werd aan de oorlog gerelateerd toebehoren vervaardigd zoals radiobenodigdheden voor duikboten en vliegtuigen.

8Na de Tweede Wereldoorlog viel Fort VII onder de bevoegdheid van het Poolse leger, dat het als opslagruimte inrichtte en benutte. Uiteindelijk, nadat er plannen waren gemaakt om het als museum in te richten, richtten de plaatselijke autoriteiten in 1979 het Muzeum Martyrologii Wielkopolan Fort VII te Poznań op. De cijfers die door het Staatsmuseum weergegeven worden geven aan dat niet minder dan 18.000 mensen in Fort VII opgesloten werden. Zo’n 4.500 gevangenen (een kwart van het totaal) overleefden deze incarceratie niet; de meesten werden geëxecuteerd door ophanging of fusillade. Exacte cijfers zullen nooit gepubliceerd kunnen worden; op het einde van de Tweede Wereldoorlog werden alle documenten vernietigd. Niettemin eist Fort VII tegenwoordig nog een belangrijke plaats op als martyrologium van het Poolse lijden in Poznań.

Ingang van Fort VII, bekend als Fort Colomb, met daarboven de SS‑runen en de naam die de nazi’s aan het fort gaven: Konzentrationslager Posen

Ingang van Fort VII, bekend als Fort Colomb, met daarboven de SS‑runen en de naam die de nazi’s aan het fort gaven: Konzentrationslager Posen

Na de oorlog werd er een kruis geplaatst ter nagedachtenis van de Poolse slachtoffers.

Voorste deel van het fort met de kamers van de SS

Voorste deel van het fort met de kamers van de SS

© 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay

Voormalige bunker

Voormalige bunker

© 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay

Munitiedepot (bunker 17), dat in oktober 1939 door de nazi’s werd omgebouwd tot een tijdelijke gaskamer

Munitiedepot (bunker 17), dat in oktober 1939 door de nazi’s werd omgebouwd tot een tijdelijke gaskamer

Patiënten van het psychiatrisch ziekenhuis in Owińska, 13 km ten noorden van Poznań, werden daar vermoord.

© 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay

Plakkaat aangebracht op initiatief van de Poolse Psychiatrische Vereniging

Plakkaat aangebracht op initiatief van de Poolse Psychiatrische Vereniging

© 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay

Urne met aarde uit Chełmno nad Nerem, dat de Duitsers omdoopten tot Kulmhof

Urne met aarde uit Chełmno nad Nerem, dat de Duitsers omdoopten tot Kulmhof

SS Sturmbannführer Herbert Lange, die eerder vergassingsexperimenten in het fort uitvoerde, werd eind 1941 de eerste commandant van het vernietigingscentrum Chełmno.

© 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay

In de kruitkamer/ de tijdelijke gaskamer hangen gedenkplaten met de namen van de geïdentificeerde slachtoffers

In de kruitkamer/ de tijdelijke gaskamer hangen gedenkplaten met de namen van de geïdentificeerde slachtoffers

De urnen bevatten aarde van andere moordplaatsen of concentratiekampen waar de gevangenen van het fort naar toe zijn gedeporteerd.

© 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay

Buitenaanzicht van de tijdelijke gaskamer. De deuren werden met klei dichtgemaakt om te voorkomen dat er koolstofmonoxide zou ontsnappen

Buitenaanzicht van de tijdelijke gaskamer. De deuren werden met klei dichtgemaakt om te voorkomen dat er koolstofmonoxide zou ontsnappen

© 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay

Urne met aarde uit Żabikowo (Poggenburg in het Duits), het concentratiekamp ten zuiden van Poznań, dat de activiteiten overnam van KL Posen na de omvorming in april 1944

Urne met aarde uit Żabikowo (Poggenburg in het Duits), het concentratiekamp ten zuiden van Poznań, dat de activiteiten overnam van KL Posen na de omvorming in april 1944

Later werd Fort VII een ‘Telefunken’-fabriek waar radioapparatuur voor onderzeeërs en vliegtuigen werd geproduceerd.

© 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay

Interieur van een voormalige schuilkelder, die dienstdeed als cel voor gevangenen van KL Posen

Interieur van een voormalige schuilkelder, die dienstdeed als cel voor gevangenen van KL Posen

© 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay

Zuidwestelijke hoek van het fort met sporen van het voormalige 150mm-kanon dat werd gebruikt voor de verdediging van het fort toen het Poolse leger het nog in bezit had

Zuidwestelijke hoek van het fort met sporen van het voormalige 150mm-kanon dat werd gebruikt voor de verdediging van het fort toen het Poolse leger het nog in bezit had

© 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay

Wachttoren, nu omgeven door een weelderige begroeiing

Wachttoren, nu omgeven door een weelderige begroeiing

© 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay

Overzicht van het zuidelijk deel van het fort dat open is voor bezoekers

Overzicht van het zuidelijk deel van het fort dat open is voor bezoekers

© 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay

Zicht op de ‘dodentrap’, waar verscheidene gevangenen door hun bewakers van af werden geduwd

Zicht op de ‘dodentrap’, waar verscheidene gevangenen door hun bewakers van af werden geduwd

© 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay

De ‘muur des doods’ waar degenen die ter dood waren veroordeeld werden gefusilleerd

De ‘muur des doods’ waar degenen die ter dood waren veroordeeld werden gefusilleerd

© 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay

Haut de page

Table des illustrations

Titre Panorama van het Fort VII
Crédits © www.twierdza.poznan.pl
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9865/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 463k
Titre Ingang van Fort VII, bekend als Fort Colomb, met daarboven de SS‑runen en de naam die de nazi’s aan het fort gaven: Konzentrationslager Posen
Légende Na de oorlog werd er een kruis geplaatst ter nagedachtenis van de Poolse slachtoffers.
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9865/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 547k
Titre Voorste deel van het fort met de kamers van de SS
Crédits © 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9865/img-3.jpg
Fichier image/jpeg, 686k
Titre Voormalige bunker
Crédits © 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9865/img-4.jpg
Fichier image/jpeg, 650k
Titre Munitiedepot (bunker 17), dat in oktober 1939 door de nazi’s werd omgebouwd tot een tijdelijke gaskamer
Légende Patiënten van het psychiatrisch ziekenhuis in Owińska, 13 km ten noorden van Poznań, werden daar vermoord.
Crédits © 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9865/img-5.jpg
Fichier image/jpeg, 470k
Titre Plakkaat aangebracht op initiatief van de Poolse Psychiatrische Vereniging
Crédits © 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9865/img-6.jpg
Fichier image/jpeg, 897k
Titre Urne met aarde uit Chełmno nad Nerem, dat de Duitsers omdoopten tot Kulmhof
Légende SS Sturmbannführer Herbert Lange, die eerder vergassingsexperimenten in het fort uitvoerde, werd eind 1941 de eerste commandant van het vernietigingscentrum Chełmno.
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9865/img-7.jpg
Fichier image/jpeg, 689k
Titre Interieur van een voormalige schuilkelder, die dienstdeed als cel voor gevangenen van KL Posen
Crédits © 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9865/img-8.jpg
Fichier image/jpeg, 814k
Titre Buitenaanzicht van de tijdelijke gaskamer. De deuren werden met klei dichtgemaakt om te voorkomen dat er koolstofmonoxide zou ontsnappen
Crédits © 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9865/img-9.jpg
Fichier image/jpeg, 734k
Titre Urne met aarde uit Żabikowo (Poggenburg in het Duits), het concentratiekamp ten zuiden van Poznań, dat de activiteiten overnam van KL Posen na de omvorming in april 1944
Légende Later werd Fort VII een ‘Telefunken’-fabriek waar radioapparatuur voor onderzeeërs en vliegtuigen werd geproduceerd.
Crédits © 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9865/img-10.jpg
Fichier image/jpeg, 553k
Titre Zuidwestelijke hoek van het fort met sporen van het voormalige 150mm-kanon dat werd gebruikt voor de verdediging van het fort toen het Poolse leger het nog in bezit had
Crédits © 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9865/img-11.jpg
Fichier image/jpeg, 480k
Titre Wachttoren, nu omgeven door een weelderige begroeiing
Crédits © 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9865/img-12.jpg
Fichier image/jpeg, 857k
Titre Overzicht van het zuidelijk deel van het fort dat open is voor bezoekers
Crédits © 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9865/img-13.jpg
Fichier image/jpeg, 719k
Titre Zicht op de ‘dodentrap’, waar verscheidene gevangenen door hun bewakers van af werden geduwd
Crédits © 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9865/img-14.jpg
Fichier image/jpeg, 798k
Titre De ‘muur des doods’ waar degenen die ter dood waren veroordeeld werden gefusilleerd
Crédits © 2020, Stichting Auschwitz/Frédéric Crahay
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9865/img-15.jpg
Fichier image/jpeg, 584k
Haut de page

Pour citer cet article

Référence papier

Johan Puttemans, « Fort VII, het martyrologium van Poznań »Témoigner. Entre histoire et mémoire, 132 | 2021, 36-45.

Référence électronique

Johan Puttemans, « Fort VII, het martyrologium van Poznań »Témoigner. Entre histoire et mémoire [En ligne], 132 | 2021, mis en ligne le 26 janvier 2023, consulté le 17 juin 2025. URL : http://journals.openedition.org/temoigner/9865 ; DOI : https://doi.org/10.4000/temoigner.9865

Haut de page

Auteur

Johan Puttemans

Articles du même auteur

Haut de page

Droits d’auteur

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search