• 2 Wette, Wolfram (ed.), Retter in Uniform. Handlungsspieräume in Vernichtungskrieg der Wehrmacht, Fra (...)
• 3 Haase, Norbert, ‘Albert Battels Widerstand gegen die Judenvernichtung in Prizemysl’, in: Retter in (...)
• 4 Ibid., 184.
• 5 Ibid., 184.
• 6 Ibid., 184.

3Er was maar weinig bekend over de poging van Albert Battel en Max Liedtke om zich te verzetten tegen de deportatie van de Joden uit Przemyśl op 26 en 27 juli 1942. De zaak kwam voor het eerst ter sprake in 1963, tijdens een naziproces dat werd gehouden in Flensburg, een stad in Sleeswijk-Holstein aan de Deense grens, in het uiterste noorden van Duitsland.2 In de jaren 1970 bracht de Israëlische historicus Zev Goshen de zaak dan aan het licht.3 Voor hem vormde de daad van Battel ‘moedig gedrag zonder precedent’. Goshen vermeldde ook Liedtke.4 In 1982 legde de Israëlische politieman Michael Goldman-Gilad, een overlevende van het getto van Przemyśl, zijn getuigenis af aan Yad Vashem.5 In hetzelfde jaar werd Albert Battel uitgeroepen tot Rechtvaardige onder de Volkeren. De Hamburgse rechter Helga Grabitz, die in de jaren 1970 een onderzoek had ingesteld tegen de SS’ers van Przemyśl, achtte de daad van Battel van grote betekenis voor de mensheid. In 1982 werd in Polen ook een tekst over Albert Battel gepubliceerd.6

• 7 Ibid., 185.
• 8 Ibid., 185.

4In 1992 publiceerde de zoon van Max Liedtke, Götz Liedtke, een tekst (Vater Max) waarin hij de rol van zijn vader verfraaide en betoogde dat het om een gezamenlijke humanitaire actie ging met de chef-staf van de Wehrmacht in de Generale Staf, de cavaleriegeneraal Kurt Freiherr von Gienanth.7 Dat leidde ertoe dat aan Max Liedtke in 1994 eer werd betuigd aan de Muur der Rechtvaardigen in Yad Vashem.8

• 9 Kitterman, David H., Those who said ‘No!’. German Resistors to Nazi Mass Murder, Parijs: Berg, 1996
• 10 Ibid.
• 11 Haase, Norbert, Op. cit., 181.

5In 1996 publiceerde David H. Kitterman een studie over Duitse soldaten die criminele bevelen weigerden uit te voeren.9 Hij betoogde dat niemand op grond van een weigering een sanctie had gekregen die mogelijk levensbedreigend was, Battel noch anderen. Maar hij beschouwde verzet tegen SS’ers als een daad van ‘direct verzet’.10 Er is geen tweede geval bekend van Duitse soldaten die de SS’ers met hun wapens hebben bedreigd in een poging om hun moordende acties te verhinderen.11 In ‘normale’ omstandigheden – daar heeft hij het over: het deelnemen aan massafusillades van burgers, vooral Joden – leidde terughoudendheid om actief aan de moordpartijen deel te nemen niet tot ernstige gevolgen. Daniel Jonah Goldhagen legde dit in Hitlers gewillige beulen heel goed uit:

• 13 Browning, Christopher R., Doodgewone mannen. De rol van een Duits politiebataljon in de Endlösung i (...)

6Christopher Browning dikte dit in zijn boek Doodgewone mannen nog aan: hij wees erop dat commandant Trapp, ‘met een stem die stikte van de emoties en met tranen in zijn ogen’, dispensatie had aangeboden aan hen ‘die het niet over hun hart kregen om dit te doen’ en dat hij de eerste man die zijn aanbod had aangenomen heeft beschermd tegen de woede van kapitein Hoffmann.13

• 14 Haase, Op. cit., 193.

9Albert Battel werd op 21 januari 1891 geboren in Klein Pramsen (Opper-Silezië), in een katholiek gezin. Hij studeerde in Breslau, waar hij zijn Abitur behaalde, het Duitse equivalent van het Franse baccalaureaat. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was hij soldaat en hij studeerde rechten en economie in München en vervolgens in Breslau. Daar vestigde hij zich in 1924, werd advocaat en notaris in 1925, en opende in 1928 zijn eigen praktijk. Hij trouwde in 1931 met Käthe Hartmann, met wie hij een zoon had en van wie hij na 1945 gescheiden leefde. Hij stond naar verluidt dicht bij de katholieke Zentrum-partij, maar in 1933 kreeg hij zijn NSDAP-kaart en werd in die hoedanigheid hoofd van het persbureau van de nationaalsocialistische dienst voor recht, en dat voor de Gau Breslau. Was hij een overtuigde nazi of een opportunist? De theorieën hierover lopen uiteen. Terwijl hij in 1934 werd beschouwd als een trouw partijlid en een ‘trouwe soldaat van Adolf Hitler’, werd hij er in december 1936 van beschuldigd dat hij vol was van het idee ‘fatsoenlijke Joden’. Hij had ‘een zeker medelijden’ ervaren ‘met de ellendige situatie van de Jood Kopplowitz’, die hij voor het werk bij zich hield.14

• 15 Ibid., 193.

10Er was ook een reden voor de toegeeflijkheid die hem in NSDAP-rangen werd verweten: de zwager van zijn vrouw, raadsman dr. Eduard Heims, was Jood en hij had hem en ook zijn schoonzuster geholpen om naar het buitenland te vluchten. Heims bevestigde dat in een verklaring van 1 april 1947: ‘Hij was een van de weinigen op wie ik nog kon rekenen.’ Battel beschermde inderdaad het leven en de bezittingen van het echtpaar, ook nog na hun vertrek naar het buitenland.15

• 16 Ibid., 194.

11Volgens de juriste Helga Grabitz liet Battel zich voor en tijdens de oorlog niet corrumperen wat zijn geweten betreft. Hij beschermde actief de slachtoffers van politieke of raciale vervolgingen. Hij had zijn Joodse collega’s verdedigd door zijn cliënten in het concentratiekamp op te zoeken of door onschuldige mensen te beschermen tegen vervolging. Sommige van zijn collega’s beweerden dat hij zich had verrijkt bij de arisering van Joodse bezittingen. Maar uit interne NSDAP-correspondentie wordt duidelijk dat Battel geen grote verdiensten heeft gehad voor de Partij. Dat blijkt althans uit een rapport van de commandant van de Sipo-SD in Krakau aan de opperste chef van de politie en de SS-Oost, gedateerd 17 september 1942.16

• 17 Ibid., 196.

12Max Liedtke werd op 25 december 1894 in Oost-Pruisen geboren in een protestants gezin; zijn vader was dominee. Hij studeerde theologie in Königsberg, maar zijn studies werden onderbroken door de Eerste Wereldoorlog. Na de oorlog werd hij journalist in Königsberg, Bartenstein, Köthen en Greifswald. In het begin van de jaren 1930 was hij redacteur van de Greifswalder Zeitung, die dicht bij de rechtse DNVP [Deutschnationale Volkspartei] stond. Hij behoorde dus tot het antirepublikeinse kamp, dat vijandig stond tegenover het ‘november-systeem’. De stap die de nazi’s in 1935 zetten maakte dat Liedtke in 1936 ontslag nam. Hij trok naar Berlijn om in de uitgeverij te werken, en vervolgens in 1939 naar Elling in Oost-Pruisen, waar hij zijn vrouw en drie kinderen mee naartoe nam en als verkoper van verzekeringen werkte.17

• 18 Aktion Reinhardt – genoemd naar Reinhard Heydrich – is de naam van de uitroeiingscampagne van de Jo (...)

13Aan het begin van de oorlog nam Max Liedtke deel aan de Poolse veldtocht (1939), en vervolgens aan de bezetting van België (1940) en Griekenland (1941), waar hij aan het hoofd stond van de Kommandantur van Piraeus. Tegelijkertijd werd Albert Battel ingedeeld bij de Wehrmacht. Dat gebeurde op 22 juni 1941, de dag van de invasie van de USSR door de Duitse troepen. Hij was van september 1941 tot september 1942 ingedeeld bij de Kommandantur 402 in Przemyśl. Het was daar dat luitenant Battel zijn nieuwe chef, majoor Liedtke, verwelkomde, die op 29 juni 1942 in dienst trad. In Przemyśl kwamen de lotsbestemmingen van deze twee mannen bij elkaar, in een context van extreem geweld: de Aktion Reinhardt.18

• 19 Haase, Op. cit., 186-187.
• 20 Ibid., 186.

14Het getto van Przemyśl werd aan het eind van de herfst van 1941 opgericht. Het getto zonder toestemming verlaten werd met de dood bestraft. Van de 60.000 inwoners waren er 20.000 Joden.19 Velen van hen werkten in bedrijven die deelnamen aan de oorlogsinspanningen van de Wehrmacht, die de Joden die zij in dienst had probeerde te beschermen tegen hun ‘herhuisvesting’ door de SS. Het doel van de Wehrmacht was om een inzetbare beroepsbevolking te behouden voor de oorlogsinspanningen.20

• 21 Ibid., 191.

15Reeds in mei 1942 had luitenant Battel getracht het vertrek van duizend jonge Joden naar het werkkamp Janowska bij Lwow te verhinderen, althans van degenen die voor het Duitse leger werkten.21 Vanaf dat moment speelde hij een dubbelspel. Hoewel onderzoekers het hebben betreurd dat zij geen toegang kregen tot de persoonlijke documenten, dagboeken en familiearchieven van de hoofdrolspelers van dit verhaal, is er vandaag de dag genoeg bekend over het profiel van de twee mannen en hun heldhaftige optreden.

• 22 Ibid., 187.
• 23 Volgens Robert Kuwalek werden bejaarde mensen gefusilleerd in het bos van Grodowice. Kuwalek, Op. c (...)

16Eind juni en begin juli 1942 vernam men in Przemyśl dat er een nieuwe golf van vervolgingen op komst was. Een eerste Aktion zou plaatsvinden van 27 juli tot 3 augustus, toen in getto’s in heel Polen massa-executies en deportaties plaatsvonden.22 Het getto van Przemyśl werd op 25 juli 1942 gesloten, op bevel van de politie en de SS van Krakau. De Joden werden op één plek bijeengedreven. Degenen die niet konden reizen werden afgezonderd en in de buurt van de stad doodgeschoten,23 terwijl de anderen in vooraf ingerichte treinen naar Bełżec werden gebracht, waar zij in de gaskamers werden vermoord. Het feit dat de zwakste mensen werden neergeschoten in vooraf aangelegde graven liet geen twijfel bestaan bij de Joodse en christelijke inwoners van Przemyśl, net zo min als bij de officieren van het Duitse garnizoen, over het uiteindelijke lot van de ‘getransplanteerden’. Bovendien circuleerde de naam Bełżec zowel in Polen als in Duitsland, van in de Joodse getto’s tot in de hoge echelons van de nazi‑machthebbers.

• 24 Zie Richard, Lionel, Goebbels. Portrait d’un manipulateur, Brussel: André Versaille, 2008, 211-212; (...)

17Hoewel Josef Goebbels een fanatieke nazi en een pathologische antisemiet was, bereikte de informatie dat de vernietiging van de Joden in Europa, en met name Polen, in uiterst brutale omstandigheden plaatsvond, hem waarschijnlijk pas in het prille voorjaar van 1942. In zijn dagboek vermeldt hij de ‘algemene evacuatie van de Joden naar het Oosten’ op 27 maart 1942, na een gesprek in Berlijn met ‘bouwmeester’ Odilo Globocnik, Heydrichs man in Polen.24 Als de kenners zelf van het naziregime door deze bende op de hoogte zijn gebracht van het uitroeiingsproces, welke kennis konden de potentiële slachtoffers er dan van hebben? Men mag niet vergeten dat de Joden in Polen sowieso onvoldoende geïnformeerd waren, ondanks het bestaan van talrijke clandestiene informatieblaadjes van militante Joodse organisaties, zoals de Bund, de verschillende zionistische groeperingen, de communisten en anderen; informatie kwam er ook van het Poolse verzet. (Het was dat Poolse verzet dat de informatie naar het buitenland stuurde). Terwijl sommige getto’s hermetisch afgesloten waren, bestond in andere de mogelijkheid om contact te hebben met de buitenwereld. De post werkte, ook al was ze aan strenge censuur onderworpen. Boodschappers van Joodse organisaties riskeerden hun leven om de belangrijkste getto’s met elkaar in verbinding te stellen. Op het bezit van een radio stond de doodstraf, maar toch waren er veel overtredingen.

• 25 Zie Kassow, Samuel D., Who will write our History? Rediscovering a Hidden Archive from the Warsaw G (...)
• 26 Laqueur, Walter, The Terrible Secret. Suppression of the Truth about Hitler’s ‘final solution’, Lon (...)

18In het getto van Warschau zelf werd een organisatie opgericht om de meest diverse documenten over het leven van de Joden in de Poolse hoofdstad, maar ook in de rest van Polen en elders, te verzamelen. Deze organisatie, Oneg Shabes, werd geleid door een jonge historicus en leraar, Emmanuel Ringelblum.25 De kennis van de uitroeiing van de Joden kwam in verschillende fasen tot stand. Eerst werd een jonge religieuze Jood uit Izbica op 8 januari 1942 gedeporteerd naar Chelmno, een verschrikkelijke plek: de slachtoffers werden er vermoord in hermetisch afgesloten vrachtwagens waarvan de uitlaatgassen verbonden waren met de binnenkant van het voertuig. Om de waarheid bekend te maken ontsnapte de man die door de verantwoordelijken van Oneg Shabes ‘Szlamek’ werd genoemd (duidelijk niet zijn echte naam) op 19 januari 1942. Hij werd geholpen door Poolse boeren en vervolgens door de rabbi van een naburig stadje. Eind januari of begin februari 1942 kwam hij in Warschau aan. Toen hij door de verantwoordelijke mensen van Oneg Shabes werd ondervraagd, bracht Szlamek het vernietigingsproces van de slachtoffers aan het licht dat deze plaats onderscheidde van de mobiele moordoperaties die de Einsatzgruppen in het Oosten uitvoerden en die reeds bekend waren in het getto van Warschau. Besloten werd Szlamek naar Zamosc over te brengen, omdat hij het gevaar liep elk ogenblik in het getto van Warschau te worden gearresteerd en daar onmiddellijk te worden gedood. Wat hij had gezien, maakte deel uit van wat Walter Laqueur ‘het verschrikkelijke geheim’ noemde.26

• 27 Kassow, Op. cit., 413-417. Wat betreft Zamosc en de manier waarop daar informatie over Bełżec werd (...)
• 28 Kassow, Op. cit., 422.

19Maar Szlamek zat in de val en vroeg of hij terug kon gaan naar Warschau. In een brief die is geschreven tussen 5 en 12 april 1942, meldde Szlamek dat de Duitsers een nieuw kamp van de dood hadden gebouwd bij Zamosc, niet ver van de stad Bełżec. ‘De begraafplaats is in Bełżec, het is dezelfde dood als in Chelmno.’ Szlamek werd, samen met de andere Joden van Zamosc, vergast in Bełżec.27 Maar van zijn getuigenis was akte genomen. In het getto van Warschau werd in april 1942 in het bulletin Miteylungen aangekondigd dat ‘er geruchten waren dat de Duitsers Joden van Lublin naar Bełżec zouden sturen om er te worden vergast’.28

• 29 Ringelblum, Emmanuel, Chronique du Ghetto de Varsovie, Parijs: Éditions Payot, 1995, 305.
• 30 Ibid., 305.

20Emmanuel Ringelblum, die naast zijn zware taken bij Oneg Shabes en humanitaire organisaties dagelijks zijn dagboek bijhield, noteerde op 16 juni 1942 over Bełżec: ‘Over het algemeen gaat het transport richting Bełżec, waar elk spoor van de “overgebrachte” Joden verdwijnt. Tot nu toe is niemand erin geslaagd uit het vernietigingskamp in Bełżec te ontsnappen. Geen enkele Joodse of Poolse getuige van de vernietigingsoperaties in Bełżec heeft het overleefd.’29 Op 26 juni 1942 deed hij verslag over de BBC-uitzending van een programma over het lot van het Poolse Jodendom. Bełżec werd daarin genoemd.30

• 31 Kuwalek, Op. cit., 161.
• 32 Jan Karski, Mon témoignage devant le monde. Histoire d’un Etat secret, Parijs: Point de Mire, 2004, (...)
• 33 Kuwalek, Op. cit., 161.

21Ondertussen zat het Poolse verzet niet stil. Zijn inlichtingendiensten ‘verzamelden een grote hoeveelheid informatie. Het kamp Bełżec werd definitief aangewezen als de bestemming van de deportaties uit Lwow, Krakow, Tarnow en Przemyśl.’31 Dit was het onderwerp van een rapport gedateerd 10 juli 1942, dat naar Londen werd gestuurd door de afgezant van het Poolse verzet, Jan Karski.32 Het rapport werd ook verspreid door het clandestiene persagentschap Lopende Informatie (Informacja Biezaca) in zijn bulletins 26 (17 juli 1942), 34 (15 september 1942) en 37 (5 oktober 1942).33

• 34 Ibid., noot 33, 301.
• 35 Ibid., noot 33, 301.

22Volgens Robert Kuwalek kreeg een Joods tienermeisje dat in Wielicka woonde en een geheim dagboek bijhield, op 30 juli 1942 een afscheidsbrief van een vriendin uit Przemyśl, Casi Laxer, ‘die voor zichzelf en haar familie een noodlottige toekomst vreesde’. Een andere vriendin uit Przemyśl bevestigde enkele dagen later de deportatie van het meisje.34 Ook nog volgens Robert Kuwalek schreef een overlevende van het getto Kolomyja in Galicië na de oorlog haar herinneringen op. Volgens deze vrouw, Blanca Rosenberg, was de bevolking daar op de hoogte van het vernietigingskamp van Bełżec.35

• 36 Desbois, Patrick, Porteur de mémoires, Parijs: Michel Lafon, 2007, 41.
• 37 Ibid., 42.

23Het klopt dat de inwoners van Bełżec zelf op de hoogte waren van wat er zich in het vernietigingskamp afspeelde. De pastoor van Bełżec was eenennegentig jaar toen hij bij pater Patrick Desbois getuigde ‘hoe hij tijdens de oorlog met een verrekijker het dak op ging en samen met de dorpsbewoners naar de executies in het kamp keek.’36 Pater Desbois vernam ook dat ‘de passagierstreinen tijdens de oorlog waren blijven rijden, tegelijk met de uitroeiing en crematie van de Joden.’ ’Aan passagiers werd alleen aangeraden hun ramen te sluiten voordat ze het kamp passeerden, om kwalijke geuren te voorkomen.’37

• 38 Haase, Op. cit., 187. Albert Ganzenmüller werd in 1942 benoemd tot staatssecretaris voor Transport. (...)

24Dit stelt ons in staat om het klimaat van terreur in te schatten dat in Przemyśl heerste toen de geruchten over ‘gedwongen verhuizing’ (transplantation) begonnen rond te zingen. Op 20 juli 1942 schreef Robert Neumann, hoofd van de Arbeidsdienst van Przemyśl, aan het hoofd van de Kommandantur van Przemyśl [Max Liedtke]. Hij deelde hem mee dat van de 17.000 Joden in de stad er 8.000 moesten worden ‘overgeplaatst’. Dat aantal was makkelijk haalbaar met de vrouwen, kinderen, bejaarden en zieken. Volgens het rapport van staatssecretaris Ganzenmüller van 22 juli 1942 zou er tweemaal per week een trein met 5000 Joden uit Przemyśl vertrekken naar Bełżec.38

• 39 Haase, Op. cit., 187.

25Dezelfde dag bespraken de hoofden van de burgerdiensten in Przemyśl in hun kantoren de deportaties met SS- en politievertegenwoordiger Martin Fellenz, zonder de Wehrmacht hiervan op de hoogte te brengen.39

• 40 Haase, Op. cit., 187-188.

26Op 25 juli 1942 adviseerde men de Judenrat van Przemyśl om alle arbeidsvergunningen in te leveren, ook die van de personeelsleden van de Wehrmacht. Deze maatregel diende ter voorbereiding van de eerste ‘transplantatieactie’ van de Joodse gettobevolking naar het vernietigingskamp Bełżec. De Joden van zestien tot vijfendertig jaar moesten van deze maatregel worden uitgesloten. Dit nieuws veroorzaakte problemen en ongerustheid bij de Joodse bevolking. Joden die erin geslaagd waren uit het getto te ontsnappen, werden omsingeld door de politie en ‘vroegen Battel, die zij blijkbaar vertrouwden, om hen en hun families te helpen.’40

• 41 Neitzel, Sönke en Welzer, Harald, Soldaten. Over vechten, doden en sterven, Amsterdam: Ambo, 2012, (...)
• 42 Haase, Op. cit., 188.
• 43 Ibid., 188.
• 44 Ibid., 200.

27Op dit punt verschillen de versies. Volgens Söhnke Neitzl en Harald Welzer belde majoor Liedtke al om vijf uur ‘s morgens Untersturmführer Adolf Benthin ‘en eiste hij dat tenminste de mannelijke Joden die voor de Wehrmacht werkten, van deportatie zouden worden uitgesloten.’41 Volgens Norbert Haase vond dit telefoontje om ongeveer negen uur ’s ochtends plaats.42 De vergadering van de Wehrmacht-officieren in de ochtend van 26 juli 1942 toonde zeker aan dat Battel en Liedtke het duidelijk eens waren over de noodzaak om Joodse arbeidskrachten te beschermen tegen de eisen van de SS’ers.43 Volgens getuige Friedrich Grün, die op 17 december 1948 zijn getuigenis aflegde, zou majoor Liedtke tegen zijn officieren hebben gezegd: ‘Heren, wij zetten ons leven op het spel, want wat wij doen druist in tegen het bevel van de Führer, maar meer dan ons fusilleren kunnen ze niet.’44

• 45 Gilbert, Martin, Les Justes. Les héros méconnus de la Shoah, Parijs: Calmann-Lévy, 207-208.

28Luitenant Battel was de ziel van het verzet tegen de bevelen van de SS. Wat hij deed getuigde van een unieke kracht: hij bedreigde de SS’ers met wapens. Volgens Martin Gilbert maakte ‘op de ochtend van 26 juli 1942 een SS-detachement, vergezeld van de Duitse politie, zich klaar om de brug over de rivier de San over te steken, die het getto scheidde van de rest van de stad [...] Maar Battel beval de sergeant-majoor die op de brug het bevel voerde over zijn soldaten, hen niet door te laten. De sergeant-majoor zwaaide met zijn pistool en dreigde ermee dat hij het bevel zou geven om te schieten als de SS’ers zich niet terugtrokken. Zij gehoorzaamden.’45

• 46 Neitzel en Welzer, Op. cit., noot 128.
• 47 Haase, Op. cit., 188-189; Hilberg, Op. cit., 451.

29Sönke Neitzel en Harald Welzer van hun kant beweren dat Albert Battel ‘de enige toegang tot het Joodse getto versperde, waardoor hij de SS’ers, onder bedreiging van machinegeweren, verhinderde om binnen te raken. Battel baseerde zich op het feit dat hij de staat van beleg had afgekondigd voor Przemyśl, wat juridisch correct was, maar in de praktijk een zware vernedering betekende voor de SS. Het was een echte provocatie aan haar adres.’46 Battel had SS-leider Adolf Benthin al om 10 uur ‘s ochtends gewaarschuwd dat alle verkeer in de stad en op de brug was verboden, op bevel van de plaatselijke commandant, majoor Liedtke. In de loop van de dag was er dus een gespannen confrontatie tussen Wehrmacht- en SS-soldaten, waarbij Benthin, misschien om zich te vrijwaren van de tijdelijke mislukking van zijn aanpak, zo ver ging te beweren dat er van beide kanten schoten waren gelost, wat niet zeker is.47

• 48 Haase, Op. cit., 189. Julian Scherner, die zich hevig inzette voor de vernietiging van de joden in (...)

30Om 13.45 uur vernam Benthin dat de plaatselijke commandant de blokkade van de brug had opgeheven omdat het hoofd van de SS en de politie van Krakau, SS-Oberführer Julian Scherner, ermee had ingestemd de Joodse arbeiders van de Wehrmacht hun legitimatiebewijzen te laten behouden.48

• 49 Haase, Op. cit., 189-190. Neitzel en Welzer, Op. cit., p. 552. Gilbert, Op. cit., 207-208.
• 50 Haase, Op. cit., 205.

32Een Joodse medewerker van de Wehrmacht, Samuel Igel, die de oorlog overleefde, stond persoonlijk in contact met luitenant Battel. In een verklaring die hij in 1945 aflegde, vertelde hij dat dr. Battel had bevolen dat negentig arbeiders en hun gezinnen op de binnenplaats van de Kommandantur moesten blijven. Toen stuurde hij twee vrachtwagens met gendarmes om arbeiders uit de Joodse wijk op te pikken. De vrachtwagens legden het traject vijf keer af en brachten tweehonderdveertig mensen mee terug. Battel kwam persoonlijk tussenbeide toen één transport door de SS’ers werd tegengehouden. De Joden werden naar de kelders van de Kommandantur gebracht en daar een week vastgehouden, onder bescherming van luitenant Battel. Voedsel kregen ze van de kantine van de Kommandantur.49 Deze feiten werden bevestigd door Friedrich Grün, in zijn getuigenis van 17 december 1948.50

• 51 Gilbert, Op. cit., 207-208.
• 52 Gilbert, Atlas de la Shoah, Parijs, Aube/Samuelson, 1992, 114.
• 53 Haase, Op. cit., 190.
• 54 Kuwalek, Op. cit., 200-201.

34Hoeveel mensen waren erbij betrokken? Het is bekend dat op 27 juli, 31 juli en 3 augustus drie konvooien naar Bełżec vertrokken zijn en dat sommige konvooien tot vijfduizend mensen konden meenemen; in elk geval was dit wat staatssecretaris Ganzenmüller had gepland. Volgens Martin Gilbert nam het eerste konvooi van 27 juli 3850 mensen mee51 en kwam het totale aantal gedeporteerden uit Przemyśl in de zomer van 1942 op 12.500.52 Norbert Haase heeft het over 10.000 gedeporteerden en hij preciseert daarbij dat Albert Battel op 29 juli de Ausweis had afgestempeld van 2500 mensen die, in elk geval tijdelijk, aan de deportatie ontsnapten.53 Robert Kuwalek vermeldt het cijfer van 3000 gedeporteerden op 27 juli 1942, en nog eens 3000 op 31 juli. Het derde konvooi vertrok op 3 augustus. Voor dat laatste geeft Kuwalek geen getal, maar hij schat het totale aantal slachtoffers op 13.000, wellicht met inbegrip van de bejaarden (ongeveer 1000 mensen) die in het bos van Grodowice werden gefusilleerd aan het begin van de Aktion.54 Dit geeft een beter inzicht in het proces van de terechtstellingen, waarbij de deportaties naar de moordende gaskamers en de Holocaust door middel van kogels procedures waren die elkaar aanvulden, in een afschuwelijk en zorgvuldig uitgewerkt moordproces.

• 56 Haase, Op. cit., 190.
• 57 Kuwalek, Op. cit., 214.
• 58 Gilbert, Atlas de la Shoah, 136.

36Albert Battel verklaarde op 10 augustus 1942 opnieuw dat de Joden door het leger moesten worden gekazerneerd en beschermd, omdat zij de Wehrmacht grote diensten bewezen.56 Dat was wishful thinking. Op 17 november 1942 werden 3000 mensen volgens Robert Kuwalek57 – 4000 volgens Martin Gilbert58 – gedeporteerd uit Przemyśl. Albert Battel en Max Liedtke waren toen al enkele maanden uit de stad verwijderd...

• 59 Haase, Op. cit., 190.

37De rest van het verhaal brengt het slot van een heroïsche, maar geïsoleerde daad. Op 28 september 1942 verklaarde generaal von Unruh dat ‘de Joodse acties van de Reichsführer-SS overal werden opgeëist en mogelijk werden gemaakt.’59

• 60 Ibid., 195.
• 61 Ibid., 195.

38Luitenant Battel werd in augustus 1942 desondanks bevorderd tot kapitein (Hauptmann). Was er in de Wehrmacht iemand die hem wilde beschermen? Vervolgens werd hij in september 1942 benoemd in Dambica, en van september 1942 tot 1943 in Krosno. Kapitein Battel werd geadviseerd zich ziek te melden, wat hij ook deed. Hij werd in maart 1944 ontslagen uit de Wehrmacht. Hij werkte nog zes maanden als advocaat in Breslau, waar hij voor het einde van de oorlog deelnam aan de Volkssturm. Zijn kantoor en huis werden tijdens de oorlog verwoest.60 Wegens zijn lidmaatschap van de nazipartij verbleef hij zes maanden in een speciaal NKVD-kamp. Hij werd in november 1945 vrijgelaten. In maart 1946 verliet hij het door Polen geannexeerde deel van Silezië en trok naar de Britse zone, waar hij werd gedenazificeerd. Hij woonde in armoede met zijn vrouw en zoon in Westfalen. Hij was in 1947 klerk in Nussloch bij Heidelberg, in de Amerikaanse zone, en vervolgens in Hattersheim, bij Frankfurt am Main. Gedurende enkele weken werd hij geïnterneerd in een Amerikaans legerkamp in Darmstadt met het oog op een onderzoek in Frankfurt.61

• 62 Ibid., 195-196.
• 63 Ibid., 192. Verklaring van Albert Battel op 23 mei 1947.
• 64 Ibid., 192.

39Het onderzoek dat naar hem werd gevoerd, vertoonde alle ambivalentie die deze periode kenmerkte. Een heldendaad kon een negatieve daad uit zelfbelang blijken te zijn, zolang de getuigen de beschuldigde persoon maar wilden aanklagen. Zo werd beweerd dat hij had geprofiteerd van de ‘arisering’ van Joodse eigendommen en dat hij een naziadvocaat was met een slechte reputatie in Breslau. Dat berustte echter slechts op geruchten. Uiteindelijk werd Battel op 15 maart 1949 geclassificeerd als Mitläufer en kreeg hij een boete vanwege zijn lidmaatschap van de nazipartij.62 Hij kon zijn werk als advocaat niet hervatten, ondanks zijn heldendaad, die hijzelf omschreef als ‘actief verzet tegen de gewelddadige nationaalsocialistische overheersing’.63 Volgens de Joodse overlevende Samuel Igel ‘was hij een Duitser die de moed had op te staan tegen de Gestapo en de Joden te verdedigen, zijn Joden’.64

• 65 Ibid., 196.

40Op 17 maart 1952 kreeg Albert Battel op 61-jarige leeftijd een hartaanval, voor het huis van een dokter bij wie hij op raadpleging ging. Hij stierf op de stoep.65

• 66 Ibid., 196.

41Majoor Liedtke werd op 20 september 1942 eerst overgeplaatst naar de Kommandantur in Jarosław. Tienduizend Joden uit Jarosław en naburige steden werden begin augustus 1942 gedeporteerd naar Bełżec. Tegen de tijd dat majoor Liedtke in Jarosław aankwam, was de misdaad al gepleegd.66

• 67 Gilbert, Martin, Atlas de la Shoah, Parijs: Éditions de l’Aube, 2005, 119.
• 68 ‘Uitroeiing van de joden in de USSR 1941-1944,’ Jeruzalem, 1991, geciteerd in: Ilya Ehrenbourg en V (...)
• 69 Ernst Klee, Op. cit., 433.

42Liedtke kwam in de late herfst van 1942 aan in Kislovodsk in de Kaukasus. Tegen die tijd waren de Joden van de stad, 1800 mensen in totaal, vermoord door een SS-Kommando; dat gebeurde op 9 september 1942.67 Volgens de getuigenis van een lid van het SS-12 Sonderkommando, Pfeifer, die in 1968 terechtstond, lag het totale aantal mensen dat in de regio werd vermoord zeer hoog: ‘Ik kan niet precies zeggen hoeveel mensen er zijn uitgeroeid. Ik denk achtduizend... tienduizend... Misschien twaalfduizend.’68 De leider van het SS-12 Sonderkommando, Gustav Noske, werd tijdens het Einsatzgruppen-proces op 10 april 1948 veroordeeld tot levenslang. Hij werd vrijgelaten uit de gevangenis van Landsberg op 15 december 1951.69 Toen de misdaden in Kislovodsk plaatsvonden was majoor Liedtke nog in Jarosław.

• 70 Ilya Ehrenbourg en Vassili Grossman (ed.), Op. cit.
• 71 Ibid., 460-466.

43Victor Sjkelovskij (1893-1984), schrijver, literair criticus, theoreticus en scenarist, medeoprichter van het Russische formalisme en auteur van het concept ‘kunst als proces’, was een van de mensen die hebben bijgedragen aan het Zwartboek (Livre noir) dat door Ilja Ehrenbourg en Vassili Grossman werd geredigeerd.70 Hij noteerde het verslag van een overlevende getuige, de 79-jarige Moïseï Samoïlovitch Eventon.71 Het verslag is hetzelfde als dat wat Liedtke in Polen had kunnen horen.

• 72 Ibid., 460-466.

44Van de aankomst van de eerste Duitse motorrijders op 14 augustus 1942 tot de massaslachting van de Joden in Kislovodsk op 9 september 1942 waren nog geen vier weken verstreken. Die vier weken werden gekenmerkt door de oprichting van een Joodse raad, de sluiting van de baden, het georganiseerde tekort aan zeep, medicijnen en voedsel, dwangarbeid voor de Duitsers en systematische opvorderingen van jassen, schoenen, sleutelbossen, horloges, juwelen... De Joden werden in de buurt van een glasfabriek doodgeschoten in een antitankgracht. Sommige schoenmakers en kleermakers werden in leven gelaten. Zij werden met hun gezinnen doodgeschoten tijdens de Duitse terugtocht. De Duitsers vluchtten op 10 januari 1943.72

• 74 Haase, Op. cit., 197-198.

46Liedtke ging op 11 februari 1948 in beroep en werd vervolgens als ‘bijzonder gevaarlijke misdadiger’ opgesloten in een speciale gevangenis. Lichamelijk aangetast door de omstandigheden van zijn gevangenschap – waardoor hij ertoe gedwongen was om licht werk te verrichten – werd hij naar een MVD-kamp in Karaganda gestuurd, waar hij tot augustus 1954 verbleef. Door een besluit van het kampbestuur werd hij op 28 juli 1954 overgebracht naar MVD Kamp 476 in de regio Sverdlovsk. In het kamp werd hij meerdere maanden gehospitaliseerd. Zijn verzoek van 6 juli 1954 om zijn proces te herzien werd door het Litouwse parket afgewezen. Hij stierf op 13 januari 1955 aan een ernstige hartkwaal in de ziekenboeg van het krijgsgevangenkamp Degtjarsk, niet ver van Sverdlovsk. Net op het moment dat de Bondsrepubliek Duitsland onderhandelde over de terugkeer van de laatste krijgsgevangenen die in Duitsland werden vastgehouden.74

• 75 Ibid., p. 199.
• 76 Ibid., p. 199.
• 77 Ibid., p. 199.

47Hoewel Battel na de oorlog beweerde dat hij was bedreigd met arrestatie, intrekking van het Kruis voor militaire verdienste en gevangenisstraf,75 werd Liedtke vanaf 13 maart 1943 vervolgd op grond van verkwisting van middelen en insubordinatie in verband met de gebeurtenissen in Przemyśl. Die procedure werd echter op 31 augustus 1943 geschorst.76 Naarmate de militaire situatie slechter werd, kon er geen sprake van zijn om de spanningen met de Wehrmacht te doen oplopen. Maar diezelfde Wehrmacht vaardigde een bevel uit van het hoofdkwartier van de Führer: ‘Elke officier die de bevelen betreffende de Joden niet goedkeurt en ze op enigerlei wijze probeert te saboteren, zal worden veroordeeld voor een militaire rechtbank.’ Op 31 oktober 1942 ging het Oberkommando des Heeres nog verder: ‘De officier moet, uit eigen overtuiging, elk contact met de Joden weigeren. Hij die geen gevolg geeft aan deze compromisloze houding, is niet verdedigbaar als officier. Lagere officieren moeten hierover worden ingelicht.’77

• 78 Ibid., p. 200.

48Generaal Kurt Feiherr von Gienanth, hoofd van de Wehrmacht in de Algemene Staf, werd ervan verdacht de Joodse arbeidskrachten van de Wehrmacht te hebben willen beschermen en de daad van Battel en Liedtke te hebben geïnspireerd. Hij werd op 15 september 1942 uit zijn functies ontheven en op 1 oktober 1942 zonder reserve uitbetaald. Feldmarschall Keitel had reeds een bevel uitgevaardigd, gedateerd 5 september 1942, over de zaak-Przemyśl, waarin werd bevolen tot de vervanging van Joodse door Poolse arbeidskrachten.78